16.2 Georganiseerde misdaad

16.2.1 Opsporingsonderzoeken en veroordelingen

• Het totaal aantal (gestarte of lopende) strafrechtelijke onderzoeken naar criminele samenwerkingsverbanden (csv’s) met drugs als eerste aandachtspunt steeg in 2023 ten opzichte van 2022: van 786 naar 893. Het aantal strafrechtelijke onderzoeken naar csv’s met drugs als eerste aandachtspunt steeg sterk in de periode tussen 2015 en 2023: van 341 tot 893 ​​[1–5]​​.
• In 2022 werden 786 strafrechtelijke onderzoeken naar csv’s met drugs als eerste aandachtsgebied uitgevoerd. In 2021 waren dat 746 strafrechtelijke onderzoeken ​[2]​​.
• De toename van het aantal strafrechtelijke onderzoeken naar csv’s met drugs als eerste aandachtspunt is mogelijk te verklaren doordat het bestrijden van ondermijnende criminaliteit en actieve csv’s één van de prioriteiten van het Openbaar Ministerie (OM) is geworden: in 2021, 2022 en 2023 is daar bij het OM veel tijd en capaciteit in geïnvesteerd ​​[2,5]​​. Dit sluit aan bij de uitkomsten van de duidingssessie in 2021, waaruit bleek dat de stijgende trend volgens het OM mogelijk enerzijds te verklaren is door prioritering van georganiseerde drugscriminaliteit en anderzijds door een geleidelijk verbeterde registratie van dergelijke onderzoeken ​​[6]​​. Het totaal aantal opsporingsonderzoeken waarin drugs een rol spelen, is mogelijk groter doordat ook in onderzoeken waarin drugs niet de primaire focus is, sprake kan zijn van drugsgerelateerde criminaliteit.
• In 2023 ging het in 63 van de 893 strafrechtelijke onderzoeken naar csv’s met drugs als eerste aandachtspunt om een onderzoek naar grootschalige hennepteelt; in 2022 waren dat 79 van de 786 strafrechtelijke onderzoeken. Het aandeel onderzoeken naar grootschalige hennepteelt, ten opzichte van het totaal aantal strafrechtelijke onderzoeken naar csv’s met drugs als eerste aandachtspunt, is in 2015-2023 afgenomen: van 34% in 2015 naar 7% in 2023 ​[1–3,5]​​​.
• De stijging van het aantal strafrechtelijke onderzoeken naar csv’s met als eerste aandachtsgebied cocaïne en heroïne, die sinds 2018 te zien is, zet door in 2023. In 2023 ging het om 515 strafrechtelijke onderzoeken. In 2022 ging het om 394 strafrechtelijke onderzoeken. Het aandeel onderzoeken naar cocaïne en heroïne, ten opzichte van het totaal aantal strafrechtelijke onderzoeken naar csv’s met drugs als eerste aandachtspunt, is in 2015-2022 toegenomen: van 37% in 2015 naar 58% in 2023 ​[1–3,5]​.
• In 2023 zijn 315 strafrechtelijke onderzoeken naar csv’s omtrent synthetische drugs uitgevoerd. Dat is vergelijkbaar met 2022, toen het om 313 strafrechtelijke onderzoeken ging. Het aandeel onderzoeken naar synthetische drugs, ten opzichte van het totaal aantal strafrechtelijke onderzoeken naar csv’s met drugs als eerste aandachtspunt, schommelde in de periode 2015-2023 rond de 38% ​​[1–3,5]​​​.
• Experts wezen tijdens de duidingssessie in 2021 op de door de politie gekraakte Pretty Good Privacy-servers (PGP-servers), zoals ‘EncroChat’, die onder meer bijgedragen hebben aan de opsporing van synthetische drugslabs, als mogelijke verklaring voor de stijging in 2020. EncroChat was een bedrijf dat een versleutelde PGP-berichtendienst leverde, die door criminelen werd gebruikt ​[6]​​. De berichten op de gekraakte PGP-servers bevatten naast informatie over synthetische drugslabs, ook informatie over cocaïnehandel ​​[7]​​. De kraak heeft daardoor mogelijk ook bijdragen aan de toename van opsporingsonderzoeken naar cocaïne.

Tabel 16.2.1 Aantal strafrechtelijke onderzoeken naar georganiseerde drugscriminaliteit door arrondissementsparketten en het Landelijk Parket, naar aandachtsgebied, 2015-2021, in aantal en percentage van het jaartotaal

• In 2023 zijn in totaal 616 personen veroordeeld tot een vrijheidsstraf, voortkomend uit de onderzoeken naar georganiseerde handel in en/of productie van drugs ​[1–3,5]​. Het aantal personen veroordeeld tot een gevangenisstraf is gestegen in 2023 ten opzichte van 2022, toen 490 personen werden veroordeeld tot een vrijheidsstraf. In de periode 2015-2019 was een stijgende lijn te zien in het aantal personen veroordeeld tot een gevangenisstraf, terwijl in 2020 het aantal veroordeelden daalde.
• De stijging in 2023 wordt voornamelijk veroorzaakt door een stijging in het aantal vrijheidsstraffen van meer dan twee jaar. In 2023 ging het om 366 veroordelingen, in 2022 om 259 veroordelingen, een stijging van meer dan 40%. Het aantal veroordelingen tot een vrijheidsstraf korter dan 2 jaar, voortkomende uit onderzoek naar georganiseerde handel in en/of productie van drugs, steeg in 2023 ook ten opzichte van 2022, van 231 veroordelingen naar 250 ​​[2,3,5]​​.
• In de duidingssessie in 2024 gingen de experts in op een mogelijke verklaring voor de stijging van het aantal personen dat veroordeeld is voor een gevangenisstraf in 2023. Zij noemden als mogelijke verklaring dat strafzaken steeds groter worden qua omvang, met relatief veel verdachten per zaak. Ook komt het mogelijk door de toename in het aantal strafzaken rondom cocaïnehandel, waar nu de focus op ligt en waar relatief hogere straffen voor worden opgelegd: er staat bijvoorbeeld een hogere (maximale) straf op de invoer van cocaïne dan op hennepteelt. Ook is er een stijging van het aandeel personen die zijn veroordeeld tot een gevangenisstraf van twee jaar of meer. Uit de duidingssessie in 2024 bleek dat een mogelijke verklaring hiervoor is dat de strafzaken steeds vaker complex en internationaal van aard zijn. Ook gaat het vaak om grote hoeveelheden drugs en gaan ze gepaard met geweld. Door de omvang en complexiteit zijn de straffen ook vaak hoger. De strafvorderingsrichtlijnen van het OM en de oriëntatiepunten voor rechters zijn onveranderd ​[8]​.
• Uit de duidingssessie in 2021 bleek dat de afname van het totaal aantal veroordelingen in 2020 mogelijk door de coronamaatregelen te verklaren is. Tussen 17 maart en 11 mei 2020 hebben vanwege de maatregelen geen rechtszittingen plaatsgevonden. Uitsluitend zaken waarin een rechterlijke beslissing niet uitgesteld kon worden, vanwege de rechten van verdachten of rechtzoekenden, hebben in die periode doorgang gevonden. Het betrof geen inhoudelijke behandeling van zaken maar pro forma zittingen. In de periode daarna zijn rechtszittingen weer opgestart. Dit ging geleidelijk vanwege een verminderde capaciteit. Complexere strafzaken hebben daarbij prioriteit gekregen boven minder grote zaken ​[9–11]​. Dit biedt een mogelijke verklaring voor de afname van het aantal veroordelingen van relatief lichte drugsdelicten vanaf 2020 en de toename van het aantal veroordelingen tot gevangenisstraf van twee jaar of meer vanaf 2020.
• Verder geldt dat niet elk onderzoek in een strafrechtelijke interventie resulteert. Uit de duidingssessie in 2021 blijkt bijvoorbeeld dat relatief eenvoudige drugsdelicten ook buiten het strafrecht via alternatieve afdoeningen, zoals een financiële of bestuurlijke afdoening, worden afgedaan ​​[2]​​.
• In de duidingssessie in 2022 wezen experts erop dat de sluiting van de rechtbanken in 2020 nog doorwerkt in het totaal aantal veroordelingen in 2021. Door de sluiting van de rechtbanken in 2020 is het aantal nog te behandelen zaken opgelopen. Om de achterstanden weg te werken is beleid ontwikkeld waarin onder andere gezocht is naar alternatieve, buitengerechtelijke afdoeningen ​[12]​.

Tabel 16.2.2 Aantal personen veroordeeld tot een vrijheidsstraf, voortkomend uit onderzoek naar georganiseerde handel in en/of productie van drugs, 2015-2022, in aantal

Aanvullende informatie