2.3.4 Nationaal Preventieakkoord

Nationaal Preventieakkoord Problematisch Alcoholgebruik: ambities en doelstellingen

In het Nationaal Preventieakkoord (NPA) problematisch alcoholgebruik worden de volgende ambities en doelstellingen voor 2040 geformuleerd ​[1]​:

• Geen alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. Het percentage zwangere vrouwen dat alcohol drinkt daalt van 8,9% in 2017 naar nog maximaal 4% in 2040. Daarnaast is het aandeel moeders dat heeft gedronken, terwijl zij wisten dat ze zwanger waren, gedaald van 4,6% naar nog maximaal 2%. Uiteindelijk is het streven om tot 0% alcoholgebruik te komen onder zwangeren.
• Geen alcoholgebruik onder de 18 jaar. Het aandeel scholieren (12-16 jaar) dat ooit alcohol heeft gedronken, daalt van 45% in 2017 naar nog maximaal 25% in 2040. Daarnaast daalt het aandeel scholieren dat de afgelopen maand alcohol heeft gedronken van 25% naar 15% in 2040; onder jongeren die de afgelopen maand hebben gedronken, is het aandeel binge drinkers gedaald van 71% naar 45% in 2040.
• Minder overmatig en zwaar alcoholgebruik. Het percentage Nederlanders van 18 jaar en ouder dat overmatig drinkt daalt van 8,8% in 2017 naar 5% in 2040, met vooral aandacht voor overmatige drinkers van 50+. Daarnaast daalt het aandeel van het totaal aantal Nederlanders van 18 jaar en ouder dat zwaar drinkt van 8,5% naar 5% in 2040, met vooral aandacht voor het aandeel zware drinkers onder jongvolwassenen (18-30 jaar).
• De bewustwording van het eigen drinkgedrag en de effecten daarvan neemt toe. De ambitie is dat, in 2040, 80% van de bevolking van 12 jaar en ouder de belangrijke (gezondheids)effecten van alcoholgebruik kent. Daarbij is een specifiek onderdeel voor vrouwen die zwanger willen worden, de aandacht voor de invloed van alcohol op de foetus. Voor mannen is daarbij een specifiek onderdeel de verhoging van de bewustwording over de mogelijke impact van hun drinkgedrag op hun vruchtbaarheid.

Voortgang NPA Problematisch Alcoholgebruik

De belangrijkste afspraken, acties en maatregelen van het NPA problematisch alcoholgebruik richten zich op vijf thema’s. Voor deze thema’s brengt het RIVM jaarlijks de voortgang in kaart ​[2,3]​.

1. Alcohol en de school en studieomgeving

Doelstellingen en voorgenomen acties

• Instellingen voor primair onderwijs (po), voortgezet onderwijs (vo), middelbaar beroepsonderwijs (MBO) en hoger beroepsonderwijs (HBO) en universiteiten zetten zich in om het alcoholgebruik onder jongeren (onder de 18 jaar) en problematisch alcoholgebruik onder studenten terug te dringen.
• In 2020 is er een evidence-based aanbod van alcoholpreventie in po, vo en mbo beschikbaar. Het doel is dat 25% van alle po- vo-, MBO-scholen, praktijkonderwijs en het voortgezet speciaal onderwijs (VSO) gebruik maken van het Ondersteuningsaanbod Gezonde School; in 2019 was dit nog 15%. Daarnaast is het de bedoeling dat in 2020 in het po, vo en MBO een evidence-based aanbod van alcoholpreventie beschikbaar is en voor het praktijkonderwijs en het vso een op maat gemaakt integraal aanbod alcoholpreventie. In 2019 is dit aanbod voor het po, vo en mbo nog niet beschikbaar. Voor de praktijkscholen en het vso is een integraal aanbod alcoholpreventie wel beschikbaar.

Voortgang

• Sinds 2020 beschikt het po, vo en mbo over een evidence-based aanbod van alcoholpreventie. Het gestelde doel dat 25% van alle po- vo-, MBO-scholen, praktijkonderwijs en het VSO gebruik maken van het Ondersteuningsaanbod Gezonde School is niet gehaald: het was 20% in 2020. Het gestelde doel dat het praktijkonderwijs en het vso beschikt over een op maat gemaakt integraal aanbod alcoholpreventie in 2020 is wel behaald ​[3]​.

Voor meer informatie over alcohol en studenten zie Expertisecentrum Alcohol.

2. Marketing van alcoholhoudende drank

Doelstellingen en voorgenomen acties

• Brouwerijen en sportclubs hebben afgesproken om uitsluitend nog reclameborden voor alcoholvrij bier te gaan plaatsen. Voor de reeds bestaande reclameborden werd voorzien in een uitfasering binnen vier jaar.
• Jongeren moeten minder in aanraking komen met alcoholreclame. VWS zet een onafhankelijk onderzoek uit naar het bereik en de beïnvloeding van jongeren door alcoholuitingen. Vóór 2021 komen de verstrekkers van alcohol en de industrie met oplossingen om die beïnvloeding op de top vijf locaties, waar jongeren alcoholmarketing het meest waarnemen, naar redelijkheid te beperken.

Voortgang

• In het kader van het NPA zijn in 2020 twee onderzoeksrapporten verschenen over alcoholmarketing. De uitkomsten van het onderzoek dat inventariseert wat jongeren precies aan alcoholreclame zien en waar, geven de betrokken branches (supermarkten, televisie, horeca, bioscopen en sociale media) handvatten om na te gaan hoe de blootstelling kan worden teruggebracht ​[4]​. Uit het onderzoek, dat de wetenschappelijke stand van zaken in kaart brengt over de effecten van alcoholmarketing op problematisch alcoholgebruik in het algemeen, blijkt dat er een rechtstreeks verband bestaat tussen blootstelling aan alcoholmarketing en het drinkgedrag van jongeren ​[5]​. De conclusies van het onderzoek zijn verder dat alcoholmarketing in Nederland zeer aanwezig is en ook minderjarigen bereikt. Met name de blootstelling aan alcohol gerelateerde inhoud en alcoholmarketing op sociale media is volgens de onderzoekers in toenemende mate een gegeven dat aandacht verdient. Deze uitkomsten onderstrepen de noodzaak van de afspraak binnen het NPA dat verstrekkers en producenten aangeven hoe het bereik van jongeren (naar redelijkheid) beperkt kan worden ​[6]​. Op 9 november 2021 kon de toenmalige Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) de Tweede Kamer berichten dat de Stichting Verantwoorde Alcoholconsumptie (STIVA) had laten weten afspraken te gaan maken “met adverteerders, influencers en platformaanbieders over marketing via sociale media” ​[7]​.

Voor meer informatie over alcoholreclame en alcohol in de media zie het Expertisecentrum Alcohol.

3. Bewustwording en vroegsignalering

Doelstellingen en voorgenomen acties

• In 2022 heeft 70% van de verloskundigen een training gevolgd om alcoholgebruik bespreekbaar te maken bij zwangere vrouwen.
• De landelijke NIX18 campagnes en de lokaal ontstane campagnes ‘IkPas’ en ’40 dagen geen druppel’ worden voortgezet.
• Er wordt een landelijk platform vroegsignalering opgericht, primair getrokken door Verslavingskunde Nederland (VKN), met als doel vroegsignalering van alcoholproblematiek bij diverse partijen onder de aandacht te brengen. Het doel is om een uitgebreid pakket van interventies, zorgpaden, trainingen, en steunpunten voor problematisch alcoholgebruik, zowel voor naasten als professionals, te implementeren.

Voortgang bewustwording

• Voor de bewustwording zijn er van 2019 tot en met 2021 verschillende PR-acties ingezet om de kennis over de schadelijkheid van alcoholgebruik te verhogen. Met het nieuwsbericht ‘Nederland zakt voor alcoholexamen’ (2019), de podcasts ‘Eerlijk over Alcohol’ (2020) en de online explainer video over Alcohol en Kanker (2021) werd het algemeen publiek verwezen naar een kennistest over alcohol (https://www.alcoholinfo.nl/ test-je-kennis). Daar kon men zelf de kennis over dit onderwerp testen door het beantwoorden van 10 meerkeuzevragen ​[8]​. Daarnaast liep in 2020 en 2021 een sociale mediacampagne genaamd ‘Zien Drinken Doet Drinken’ van de Alliantie Alcoholbeleid Nederland. Deze campagne richtte zich op het bewust maken van ouders en andere volwassenen van de voorbeeldrol die zij hebben voor kinderen als het gaat om alcohol drinken.
• De publiekscampagne ‘Dranquilo’ van 2020 en 2021 was bedoeld om de sociale norm te versterken om in een sociale setting geen alcohol te drinken. Bovendien wordt de ‘IkPas’ campagne de komende jaren geïntensiveerd en vanaf 1 januari 2022 startte opnieuw de campagne ‘Dry January’. In 2021 werd ook een PR-actie van NIX18 gehouden als opmaat voor de campagne in 2022 ​[8–10]​.
• Naast deze media-uitingen en campagnes is ook een onderzoek verricht naar de mogelijkheid van verplichte etikettering van alcoholhoudende dranken in Nederland ​[11]​. Hieruit bleek dat verplichte alcohol-etikettering kan leiden tot meer consumentenbewustzijn over alcohol en alcoholgerelateerde schade en dat het alcoholgebruik kan verminderen, waarmee het kan bijdragen aan de doelen van het NPA. Bij eventuele invoer in Nederland zouden EU- en WHO-richtlijnen voor de inhoud en vormgeving van de etiketten gevolgd moeten worden. Het rapport biedt meer aanbevelingen op basis van internationaal onderzoek.

Voor meer informatie over alcohol-etikettering zie het Expertisecentrum Alcohol.

Voortgang vroegsignalering

• Voor de vroegsignalering zijn er in 2020 en 2021 verschillende effectieve interventies in kaart gebracht en is een start gemaakt met de implementatie ​[3]​. Een selectie van effectieve online interventies is gemaakt ​[12]​ en op het platform Allesoverdrinken is gestart met het samenbrengen van deze interventies tot een keten van matched care (online) interventies. Dit platform wordt in 2022 verder uitgebreid ​[13]​. Daarnaast zijn verschillende werkgroepen in 2019 opgericht om in kaart te brengen welke effectieve interventies (online en offline) er zijn voor hun specifieke doelgroep en hebben zij waar nodig nieuwe materialen ontwikkeld. Deze zijn in 2021 (gedeeltelijk) geïmplementeerd en dit wordt voortgezet in 2022.
• Verschillende voorbereidingen zijn getroffen voor zorgpaden, maar deze zijn in 2021 nog niet ontwikkeld en op lokaal niveau geïmplementeerd. De voortgang en producten van de werkgroepen zijn te raadplegen op de website https://www.herkenalcoholproblematiek.nl.
• Een aantal vrijwilligers is inmiddels getraind in de vroegsignalering van alcoholproblematiek. Er zijn in 2020 dertien instellingen voor verslavingszorg met een steunpunt voor naasten en professionals, waarbij nog wordt gezocht naar financiering voor het verder ontwikkelen van één centrale Consultatie- en Advieslijn.
• Er is in 2020 een aantal instellingen dat effectieve interventies voor naasten aanbiedt, maar het aanbod voor naasten was nog niet landelijk geïmplementeerd.
• Daarnaast is in december 2021 de publiekscampagne ‘Je staat er niet alleen voor’ gelanceerd op het platform Allesoverdrinken ​[13]​.

4. Een gezonde sportomgeving

Doelstellingen en voorgenomen acties

• De koppeling tussen sport en alcohol moet veranderen.
• Medewerkers en vrijwilligers die alcohol schenken in sportkantines, moeten uiterlijk in 2025 een cursus doen. In deze cursus dienen zij te leren welke regels er gelden voor verantwoorde alcoholverstrekking, hoe te reageren in lastige situaties, en hoe te voorkomen dat er alcohol wordt geschonken aan minderjarigen of dronken personen.
• Het is de ambitie dat minimaal 80% van de sportverenigingen met een eigen accommodatie een gezonde sportomgeving biedt in 2040. Daarnaast worden sportverenigingen gestimuleerd expliciet alcoholbeleid voor hun kantine te formuleren en de naleving van de wettelijke leeftijdsgrens van 18 jaar voor de verkoop van alcoholhoudende drank te verbeteren.

Voortgang

• Op basis van het onderzoek naar normalisering van alcoholgebruik in de sportomgeving ​[14]​ zal het alcoholbeleid van verenigingen verder vorm worden gegeven. Er komt aansluiting bij NIX18 en in verschillende kantines wordt een nieuwe norm gecreëerd: “in deze sportkantines schenken we standaard 0.0% bier met alcohol op aanvraag” ​[15]​. In het kader van het NPA is er in 2021 een onderzoeksrapport verschenen over de afhankelijkheid van sportverenigingen en sportevenementen van de inkomsten uit ongezonde voeding en alcohol. Daarnaast is gekeken naar kansrijke alternatieve inkomstenbronnen ​[16]​. Hieruit blijkt dat sportverenigingen met een eigen kantine in grote mate afhankelijk zijn van kantine-inkomsten, waarin alcoholhoudende dranken een groot aandeel hebben. De afhankelijkheid van sportverenigingen van sponsorinkomsten door alcoholproducenten is minder groot. Sportevenementen zijn financieel niet of nauwelijks afhankelijk van cateringinkomsten, maar in grotere mate afhankelijk van sponsorinkomsten, vooral bij topsportevenementen. Of het binnen de sponsoring gaat om producenten van ongezonde voeding of alcohol is sterk afhankelijk van onder welke constructie het evenement wordt georganiseerd. Verder blijkt dat er vooral kansrijke alternatieve inkomsten uit sponsoring voor sportverenigingen en -evenementen zijn, mede doordat de maatschappelijke en gezondheidswaarde van sport nog meer onder de aandacht  van potentiële sponsoren kunnen komen.

5. Naleving en handhaving bij leeftijdsgrens en dronkenschap

Doelstellingen en voorgenomen acties

• Om de naleving van de leeftijdsgrens te verbeteren wordt door de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) in samenwerking met het Ministerie van VWS een Handhavingsprotocol voor gemeenten ontwikkeld. De ambitie is 100% naleving van de leeftijdsgrens vanaf 2030 ​[17]​.
• De doelstellingen voor 2020 zijn om in kaart te brengen of verstrekkers op koers liggen om het einddoel in 2030 te behalen, namelijk 100% naleving van de leeftijdsgrens bij verstrekking van alcohol, en waar behoefte is aan extra inspanningen, controles of bijsturing.

Voortgang

• In 2020 is dit in kaart gebracht ​[3]​. In 2020 is de e-learning ‘Voor Elkaar’ ontwikkeld om personeel in sportkantines, slijterijen, horeca en studentenverenigingen te helpen bij het naleven van de wettelijke leeftijdsgrens van 18 jaar voor de verkoop van alcoholhoudende drank. Van het verkopend personeel in de horeca, sport, studentenverenigingen en slijterijen hebben inmiddels ruim 45.000 personen de e-learning afgerond over verantwoord alcohol verstrekken ​[18]​.
• Uit het landelijke onderzoek van 2020 naar de naleving van de wettelijke leeftijdsgrens van 18 jaar voor de verkoop van alcoholhoudende drank door verstrekkers bleek dat het nalevingspercentage voor de alcoholleeftijdsgrens niet of nauwelijks is gestegen ten opzichte van 2018 en in sommige branches zelfs is gedaald: het totaal gewogen nalevingspercentage lag op 38% ​[19]​. Zie ook § 11.8.1.
• Daarnaast is in het kader van het NPA in 2020 de Handreiking Alcoholwet tot stand gekomen. Deze handreiking dient als handvat voor gemeenten om handhaving effectief in te kunnen richten ​[20]​.
• Bovendien is er in het kader van het NPA in 2021 een onderzoeksrapport verschenen over welke leeftijdsverificatiesystemen bruikbaar zijn om de online controle van de leeftijdsgrens aan te scherpen. Uit het onderzoek blijkt dat het inzetten van consumentenoplossingen die gebruik maken van authenticatie, door een koppeling met bijvoorbeeld een bankrekening of identiteitskaart, het meest realistisch lijken ​[21]​.

Alcoholvrije dranken en het Nationaal Preventieakkoord (NPA)

Op dit moment is nog niet duidelijk of de consumptie van alcoholvrije bieren, wijnen en ciders mogelijk ongewenste effecten kan hebben op niet drinkende minderjarigen en volwassenen, zoals het wennen aan de smaak van bier of het sneller beginnen aan de consumptie van alcoholhoudende dranken ​[22]​. Zie voor meer informatie over het gebruik van alcoholvrije dranken in Nederland § 11.2.3.

Voor meer informatie over alcoholvrije dranken zie Expertisecentrum Alcohol.

• In het NPA is afgesproken dat reclame voor alcoholvrije dranken niet op minderjarigen wordt gericht. Aansluitend hierop is een onderzoeksrapport verschenen over reclame voor en gebruik van alcoholvrije dranken bij jongeren en volwassenen ​[23]​. Hieruit blijkt dat de meerderheid van de jongeren en volwassenen wel eens alcoholvrije dranken heeft gebruikt. De drie meest genoemde redenen om alcoholvrije dranken te gebruiken zijn: deelname aan het verkeer (39,4%), de goede smaak (31,7%) en als vervanging voor alcohol (29,8%). Verder blijkt dat de verkoop van alcoholvrije dranken in supermarkten en slijterijen flink is gestegen (83%) tussen 2017 en 2020. Fabrikanten geven per jaar ongeveer 9% van hun reclamebudget uit aan reclame voor alcoholvrije dranken (exclusief reclame-uitgaven via sociale media en sponsorcontracten). Bovendien denken jongeren vaker dan volwassenen dat door reclame voor alcoholvrij jongeren deze dranken eerder zullen kiezen als alternatief voor alcoholhoudende dranken, maar ook dat ervaring met alcoholvrije dranken de drempel om alcohol te gaan proberen kan verlagen, vanwege gewenning aan de smaak. Tenslotte blijkt dat de meeste ondervraagde ouders het niet goed vinden dat hun kinderen onder de 18 jaar alcoholvrije dranken drinken. Toch stelt één op de acht ouders hier geen regels voor.
• Tegelijkertijd is afgesproken om het aanbod van alcoholvrije dranken in sportkantines en bij studentenorganisaties te stimuleren, omdat alcoholvrije dranken als alternatief kunnen dienen voor overmatige, zware en problematisch drinkende (jong)volwassenen en daarmee kunnen bijdragen aan een beperking van de schade veroorzaakt door alcoholgebruik.

Wijziging alcoholbeleid tijdens de coronacrisis

Sinds de start van de coronacrisis zijn er verschillende maatregelen ingevoerd rondom de openingstijden van de horeca en de alcoholverkoop.

• Tijdens de lockdown van 15 maart tot 1 juni 2020 waren de horeca en uitgaansgelegenheden gesloten, waardoor mogelijkheden om buitenshuis te drinken grotendeels wegvielen.
• Vanaf juni 2020 gingen de cafés weer open met een beperking van groepsgrootte en bewegingsruimte. Vanaf september 2020 waren de openingstijden van de horeca ingeperkt, waardoor cafés en horeca eerder op de avond sloten ​[24]​.
• Van 14 oktober 2020 tot 18 juni 2021 gold er een verbod om in de openbare ruimte, zowel binnen als buiten, tussen 20:00 en 07:00 alcoholische dranken te verkopen, voor handen te hebben of te nuttigen. Alcoholische dranken mochten wel genuttigd worden in hotels voor daar verblijvende gasten ​[25]​.
• Van 19 december 2021 tot 26 januari 2022 waren restaurants, cafés en veel andere publiek toegankelijke locaties gesloten ​[26]​. Vanaf 26 januari 2022 mochten zij geopend zijn tot 22:00 uur.

Voor informatie over de invloed van de coronacrisis op het gebruik van alcohol in Nederland zie § 11.1.2.

Aanvullende informatie