Hoeveel jongeren uit kwetsbare groepen gebruiken alcohol?

In het kort: Er zijn geen duidelijke verschillen in alcoholgebruik tussen jongeren uit kwetsbare groepen en jongeren uit het regulier onderwijs. Alleen het gebruik van alcohol ooit in het leven ligt in de residentiële jeugdzorg (RJZ) een stuk hoger en in de Justitiële Jeugdinrichtingen (JJI) iets hoger. Het alcoholgebruik in kwetsbare groepen lijkt in 2019 over het algemeen gedaald te zijn vergeleken met 2008.

Snel naar:
Scholieren van het praktijkonderwijs en voortgezet speciaal onderwijs
Jongeren in Justitiële Jeugdinrichtingen
Jongeren in de residentiële jeugdzorg
Groepen risicojongeren

Wat verstaan we onder kwetsbare groepen jongeren?

Op deze pagina bespreken we een aantal onderzoeken over het middelengebruik binnen ‘kwetsbare groepen jongeren’. Wij gebruiken de term ‘kwetsbare groepen jongeren’ om aan te duiden dat het hier gaat om groepen jongeren die een grotere kans hebben op problemen met en door middelengebruik ​[1]​. Dit komt door een opeenstapeling van verschillende risicofactoren binnen deze groepen. Omgevingsfactoren spelen hierbij de belangrijkste rol, vaak in wisselwerking met persoonlijke risicofactoren. Het kan bijvoorbeeld gaan om problemen in de gezinssituatie, schoolgerelateerde problemen of gedragsproblemen. Jongeren in de jeugdzorg, in jeugddetentie of in het voorgezet speciaal onderwijs (vso) zijn voorbeelden van groepen waarin vaak zo’n opeenstapeling van risicofactoren speelt.

Hoeveel scholieren in het praktijkonderwijs en het voortgezet speciaal onderwijs gebruiken alcohol?

Scholieren van het praktijkonderwijs hebben minste ervaring met alcoholgebruik

In 2019 had bijna de helft (46%) van de scholieren in cluster 4 ooit alcohol gedronken. Een kwart (24%) deed dit in de laatste maand. Dit is hoger dan in het praktijkonderwijs (respectievelijk 30% en 17%) en vergelijkbaar met het vmbo-b (respectievelijk 50% en 29%) ​[2]​.

Scholieren in cluster 3 hadden ongeveer even vaak ooit alcohol gedronken als de scholieren van het cluster 4 en het vmbo-b (46%). Zij hadden echter minder vaak in de laatste maand alcohol gedronken (13%) dan de scholieren van de andere schooltypen ​[3]​. De vergelijking met andere schooltypen is niet getoetst op significantie vanwege verschillen in de vragenlijsten en samenstelling van de steekproeven.

Binge drinken komt onder scholieren van verschillende schooltypen ongeveer even vaak voor

Bijna één op de vijf cluster 4-scholieren (19%) had in 2019 in de laatste maand weleens 5 glazen of meer gedronken bij één gelegenheid (binge drinken). Dit percentage was iets lager in het praktijkonderwijs (15%) en wat hoger in het vmbo-b (23%), maar deze verschillen zijn niet significant. Binge drinken is in cluster 3 niet onderzocht.

Binge-drinken komt onder laatste-maand-gebruikers relatief veel voor

Van de scholieren die in de laatste maand alcohol hadden gedronken, had een groot aandeel ervaring met binge drinken. Bijna negen op de tien alcoholgebruikers in het praktijkonderwijs (87%) deden in de laatste maand aan binge drinken. In het cluster 4-onderwijs en het vmbo-b was dit percentage iets lager (77% en 78%), maar deze verschillen zijn niet significant.

Alcoholgebruik neemt af onder scholieren van alle schooltypen

In de periode 2008 t/m 2019 daalde het gebruik van alcohol ooit in het leven, in de laatste maand en het binge drinken sterk, zowel in het praktijkonderwijs als cluster 4. De daling in het binge drinken lijkt sterker in het praktijkonderwijs en cluster 4 dan in het vmbo-b. Verder zijn de dalingen vergelijkbaar.

Cluster 3 scholen werden voor het eerst in 2019 onderzocht. Daarom zijn er geen trendgegevens voor deze groep beschikbaar.

In cluster 3 en praktijkonderwijs drinken meer jongens dan meisjes alcohol

Onder scholieren van het praktijkonderwijs dronken in 2019 meer jongens dan meisjes alcohol. Dat geldt zowel voor het gebruik ooit in het leven (33% tegenover 26%), in de laatste maand (19% tegenover 14%) en binge drinken (17% tegenover 12%). Ook onder scholieren van cluster 3 hadden meer jongens (53%) ooit alcohol gedronken dan meisjes (33%). Ook hadden jongens uit cluster 3 vaker in de laatste maand alcohol gedronken dan meisjes (15% tegenover 8%), maar dat verschil is niet significant. Ook de verschillen tussen jongens en meisjes in de andere schooltypen (cluster 4 en vmbo-b) zijn niet significant.

Scholieren met een niet-westerse herkomst hebben de minste ervaring met alcohol

In het praktijkonderwijs, het cluster 4 onderwijs en het vmbo-b was het ooitgebruik onder jongeren met een niet-westerse herkomst in 2019 het laagst. In cluster 3 is het verschil tussen groepen met een verschillende herkomst niet onderzocht.

Hoeveel jongeren in de Justitiële Jeugdinrichtingen gebruiken alcohol?

Negen op de tien jongeren in JJI dronken ooit alcohol

Bijna negen op de tien jongeren (86%) in Justitiële Jeugdinrichtingen (JJI) hadden in 2022 ooit alcohol gedronken ​[4]​. Eén op de tien (10%) deed dit in de laatste maand.

Het gebruik van alcohol ooit in het leven lijkt onder jongeren in de JJI iets hoger (86%) dan bij studenten van het mbo/hbo (80%). Daarentegen hadden meer studenten van het mbo/hbo in de laatste maand alcohol gedronken (68%) dan jongeren in de JJI (10%).

Geen vergelijking mogelijk met eerdere meting

In 2009 werd het middelengebruik onder jongeren in de JJI ook al eens onderzocht. Het gaat hier echter om een ander onderzoek met een andere manier van vraagstelling. Omdat de vraagstelling naar het gebruik van alcohol tussen deze twee onderzoeken te verschillend is, kan er geen vergelijking over de tijd gemaakt worden.

Van de scholieren die in de laatste maand alcohol dronken, deed de helft dit in de inrichting

Ongeveer de helft van de jongeren in de JJI die in de laatste maand nog alcohol dronk (n=11), deed dit ook wel eens in de inrichting.

Alle jongeren die in de laatste maand hebben gedronken, deden dit al voordat zij in de inrichting werden geplaatst. Ook gaven zij bijna allemaal aan dat ze minder zijn gaan drinken sinds ze in de inrichting zitten.

Hoeveel jongeren in de residentiële jeugdzorg gebruiken alcohol?

Jongeren in de jeugdzorg hebben meer ervaring met alcoholgebruik dan leeftijdsgenoten in het regulier onderwijs

Onder jongeren (leeftijd 12-25) in de RJZ had 83% in 2020 ooit alcohol gedronken en 44% deed dit in de laatste maand. Daarnaast had 30% in de laatste maand ten minste één keer vijf of meer glazen tijdens één gelegenheid gedronken (binge drinken) ​[5]​.

Er zijn geen grote verschillen in alcoholgebruik in de laatste maand en binge drinken tussen 12-15-jarige jongeren in de RJZ en in het regulier onderwijs​. Het ooitgebruik van alcohol was in de RJZ wel hoger (72% versus 42%).

Jongeren in de RJZ die in de laatste maand alcohol hadden gedronken, dronken gemiddeld 6,7 glazen op een weekenddag (vrijdag, zaterdag, zondag) en 2,6 glazen op een doordeweekse dag.

Alcoholgebruik onder jongeren in de RJZ is gedaald

In de periode 2008-2020 daalde het alcoholgebruik onder jongeren in de RJZ. Onder 12-15-jarigen daalde het gebruik in de laatste maand van 57% naar 26%, onder 16- en 17-jarigen daalde het van 72% naar 49%.

Ook het binge drinken in de laatste maand onder jongeren in de residentiële jeugdzorg was in 2020 lager dan in 2008: zowel onder 12-15-jarigen (15% versus 47%) als onder 16- en 17-jarigen (35% versus 60%).

Meisjes in de RJZ hebben meer ervaring met alcohol dan jongens

Meisjes (89%) hadden vaker ooit alcohol gedronken dan jongens (76%). Ter vergelijking, in het praktijkonderwijs was het alcoholgebruik onder jongens juist hoger ​[2]​ en in het regulier voortgezet onderwijs was er geen verschil tussen jongens en meisjes ​[6]​.

Waarom gebruiken jongeren in de RJZ alcohol?

De redenen om alcohol te gebruiken zijn ook uitgevraagd. De belangrijkste redenen waren: omdat het gezellig is, omdat het gevoel lekker is en omdat de smaak lekker is. Coping-motieven komen voor alcohol veel minder vaak voor, in tegenstelling tot bijvoorbeeld bij cannabis.

Hoe ziet het alcoholgebruik in groepen risicojongeren eruit?

Wie vallen er onder groepen risicojongeren?

Een groep risicojongeren is volgens de Antenne Regiomonitor een jongeren- en/of vriendengroep waarbij er al sprake is van middelengebruik en minimaal één van de volgende drie problemen speelt:

• Problematisch of overmatig drugsgebruik;
• Meervoudige problematiek in de omgeving van de jongeren (bijvoorbeeld binnen de familie, schoolsituatie of vriendengroep);
• Overlast of criminaliteit.

De problemen hoeven niet bij alle jongeren in de jongerengroep voor te komen. Deze jongerengroepen worden soms ook wel aangeduid als ‘kansarme jeugd’, ‘probleemjeugd’ of ‘hangjeugd’ ​[7]​.

In alle onderzochte groepen risicojongeren werd alcohol gebruikt

In alle 29 onderzochte groepen werd alcohol gebruikt. Het aandeel jongeren dat alcohol gebruikt verschilt per groep, maar is voor de meeste jongerengroepen hoog. In ongeveer de helft (16) van de groepen gebruikte een grote meerderheid tot iedereen alcohol. In nog eens 6 groepen gaat het om een behoorlijke subgroep van (meer dan) de helft (51%-75%) van de leden. In 5 groepen gaat het om een kleinere subgroep van een kwart of minder groepsleden. 

Alcoholgebruik bleef in twee derde van de jongerengroepen stabiel

Jongerenwerkers zien dat het gebruik van alcohol in het laatste jaar in bijna twee derde (18 van de 29) van de jongerengroepen ongeveer gelijk bleef. Bij twee groepen nam alcoholgebruik af en bij negen groepen nam het gebruik van alcohol juist toe.

Jongeren van Nederlandse afkomst uit dorpen drinken het meest

Er wordt het meeste gedronken in de jongerengroepen uit dorpen, die bijna allemaal uit jongeren van Nederlandse herkomst bestaan. Alcoholgebruik lijkt hier diep in de cultuur te zitten. In de (grote) steden bestaan jongerengroepen vaker uit jongeren van niet-westerse herkomst. Onder deze jongeren heeft alcohol over het algemeen een negatiever imago, waarbij het islamitische geloof een rol speelt. Er wordt wel gedronken, maar vaak minder en door minder jongeren in de groep. Soms wordt sterke drank gezien als een statussymbool.

Alcohol wordt vooral met cannabis gecombineerd

In kwetsbare jongerengroepen combineren jongeren alcohol vooral met cannabis. Combinatiegebruik met amfetamine, 3-MMC en cocaïne komt ook in sommige groepen voor. Hiermee kunnen jongeren “langer doordrinken of de ongewenste effecten van alcohol temperen”.

Overmatig alcoholgebruik komt regelmatig voor in kwetsbare jongerengroepen

Meerdere jongerenwerkers geven aan zich zorgen te maken over het overmatige drinkgedrag en alcoholgebruik op jonge leeftijd. Soms signaleren zij al op vroege leeftijd negatieve effecten van overmatig alcoholgebruik op lichamelijk, geestelijk en sociaal vlak.

Aanvullende informatie

Bronnen

1. 1.

   Möhle M, Spronk D, Bilderbeek B, van Iperen P. Tool Middelenpreventie voor kwetsbare groepen [Internet]. Trimbos-instituut; 2024. Available from: https://www.trimbos.nl/wp-content/uploads/2024/03/AF2161-factsheet-middelenpreventie-voor-kwetsbare-groepen.pdf
2. 2.

   Rombouts M, Scheffers-van Schayck T, Van Dorsselaer S, Kleinjan M, Onrust S, Monshouwer K. Het gebruik van tabak, alcohol, cannabis en andere middelen in het praktijkonderwijs en cluster 4-onderwijs: Resultaten van het EXPLORE-onderzoek 2019. Utrecht: Trimbos-instituut; 2020.
3. 3.

   Rombouts M, Visser D, Onrust S, Tuithof M, Scheffers-van Schayk T, Simon J, et al. Preventie en gebruik van tabak, alcohol, cannabis en andere middelen onder jongeren met een licht verstandelijke beperking in het cluster 3-onderwijs: Kerngegevens uit het EXPLORE-onderzoek 2019. Trimbos-instituut; 2020.
4. 4.

   Möhle M, Rombouts M, Van Gelder N, Monshouwer K. Preventie en gebruik van alcohol, tabak, cannabis en andere middelen in de Justitiële Jeugdinrichtingen: Het EXPLORE-onderzoek 2022. Utrecht: Trimbos-insituut; 2022.
5. 5.

   Möhle M, van Gelder N, Rombouts M, Schayck TS van, Monshouwer K. Preventie en gebruik van alcohol, tabak, cannabis en andere middelen in de residentiële jeugdzorg: Kerngegevens uit het EXPLORE-onderzoek. Trimbos-insituut; 2021.
6. 6.

   Rombouts M, Van Dorsselaer S, Scheffers-van Schayck T, Tuithof M, Kleinjan M, Monshouwer K. Jeugd en riskant gedrag 2019: Kerngegevens uit het Peilstationsonderzoek Scholieren. Utrecht: Trimbos-instituut; 2020.
7. 7.

   Nabben T, Boekholt M, Benschop A. Antenne Nederland: Regiomonitor drugs en risicojongeren 2022-2023. Amsterdam: Hogeschool van Amsterdam; 2024 p. 126.