8.4 Problematisch gebruik

Snel naar:

Definitie problematisch NPS-gebruik

De term problematisch middelengebruik kent geen uniforme en overeengekomen definitie (zie bijlage D en bijlage B12). Bij de verschillende definities die in onderzoek en praktijk worden gehanteerd staat echter het volgende aspect centraal, namelijk een gebruikspatroon dat leidt tot psychische of sociale problemen.

De groep nieuwe psychoactieve stoffen (NPS) omvat een gevarieerd scala aan een grote groep heterogene middelen. Deze paragraaf vat gegevens samen voor een aantal (relatief) veel in Nederland voorkomende NPS of andere NPS die mogelijk een hoog verslavingspotentieel hebben ​[1]​. De NPS zijn ingedeeld op grond van hun chemische structuur of farmacologische werking zoals dat internationaal gebruikelijk is ​[2]​. Aangezien de term NPS een scala aan middelen aanduidt, loopt ook de werking uiteen. Meer informatie hierover is te vinden op deze pagina.

Risico op afhankelijkheid

Er is nog weinig wetenschappelijk onderzoek naar het problematisch gebruik van NPS in Nederland. Wel zijn er signalen van verschillende (verslavingszorg) professionals, monitorstudies en de media dat gebruik en problematisch gebruik van 3-MMC toenemen, althans in bepaalde regio’s en groepen jongeren, zoals uitgaanders en kwetsbare groepen jongeren ​[3,4]​. Van 4-FA is het is niet duidelijk of het middel verslavend kan zijn, maar het risico lijkt beperkt ​[5]​. Synthetische cannabinoïden kunnen zeer verslavend zijn en ook synthetische opioïden en nieuwe (‘designer’ en niet-geregistreerde) benzodiazepines hebben een verslavingspotentieel. Deze middelen zijn in Nederland echter niet populair. Hieronder worden de bevindingen voor elk van deze vijf NPS-stofgroepen nader toegelicht.

Fenylethylaminen

• Het is niet duidelijk of 4-FA verslavend kan zijn, maar het risico lijkt beperkt ​[5]​. In een onderzoek naar het (problematisch) gebruik van 4-FA onder uitgaande jongeren en jongvolwassenen in Nederland kwamen gewenning (9,1%) en craving (4,7%) weinig voor. Onder frequente gebruikers (de groep die maandelijks of vaker gebruikt) kwamen gewenning (37,8%) en craving (32,4%) echter vaker voor. Een groot deel (80%) van de ondervraagde 4-FA gebruikers rapporteerde daarnaast (wel eens) negatieve effecten bij het gebruik van 4-FA ​[5]​.
• Op basis van de Severity of Dependence Scale, een screeningsvragenlijst voor afhankelijkheid, wordt geconcludeerd dat ongeveer 2% van de ondervraagde 4-FA gebruikers een risico op afhankelijkheid lopen. Een op de tien gebruikers gaf echter aan (bijna) altijd te willen stoppen met 4-FA, en één op de vijf maakte zich (enigszins) zorgen over het 4-FA gebruik ​[5]​.
• Van het totaal aantal laatste-jaar-gebruikers van 4-FA uit Het Grote Uitgaansonderzoek (HGU; zie bijlage B2) 2020 wil 14,9% van de uitgaande jongeren en jongvolwassenen minderen, 16,1% stoppen, en 4,6% geeft zelf aan te veel of te vaak te gebruiken. Het percentage laatste-jaar-gebruikers dat zou willen minderen en het percentage dat zou willen stoppen is laag voor 4-FA gebruikers vergeleken met gebruikers van de meeste andere drugs, maar hoger dan voor 2C-B ​[3]​.
• Wel neemt het gebruik van 4-FA in de algemene bevolking en onder uitgaande jongeren de laatste jaren af en daarmee mogelijk ook het aantal problematische gebruikers.
• Van het totaal aantal laatste-jaar-gebruikers van 2C-B uit HGU 2020 wil 6,4% minderen, 7,9% stoppen, en 3,2% geeft zelf aan te veel of te vaak te gebruiken. Het percentage laatste-jaar-gebruikers dat zou willen minderen en het percentage dat zou willen stoppen is erg laag voor 2C-B gebruikers vergeleken met gebruikers van bijna alle andere drugs ​[3]​.

Synthetische cathinonen

• Het lijkt erop dat 3-MMC en het verwante 3-CMC op vergelijkbare wijze tot misbruik kunnen leiden als traditionele illegale stimulantia zoals amfetamine of andere cathinonen zoals mefedron (4-MMC/miauw miauw). Ook wordt sterke craving na het gebruik van 3-MMC in de wetenschappelijke literatuur genoemd ​[6,7]​. Het is daarbij belangrijk te noemen dat dit tot nu toe slechts anekdotische rapporten en risicobeoordelingen zijn van professionals en gebruikers over problematisch gebruik van 3-MMC in Nederland en andere Europese landen.
• Een verkenning onder 21 gemeenten laat zien dat 3-MMC een groeiend probleem is. In een derde (32%) van de ondervraagde gemeenten wordt 3-MMC problematiek gezien ​[8]​.
• De Antenne-monitor Amsterdam van 2019 bevat kwalitatieve gegevens van interviews met jonge drugsgebruikers (zie ook bijlage B9) ​[9]​. Een gebruiker geeft aan dat ze elk half uur 3-MMC wil bijnemen vanwege de korte duur van de effecten. Ze noemt het “duivelsspul dat doet denken aan een soort ‘methcoke’”. Een andere gebruiker zegt dat 3-MMC verslavend kan zijn en dat “sommigen behalve in het weekend ook door de week” gebruiken. Uit de Antenne Regiomonitor van 2021 blijkt dat 3-MMC vooral bij (kwetsbare) jeugdgroepen op het platteland populair is geworden ​[4]​. Ook uit internationale literatuur blijkt dat gebruikers van synthetische cathinonen symptomen van afhankelijkheid en compulsief gebruik rapporteren ​[10]​.
• In mei 2021 verscheen de risicobeoordeling 3-MMC van het Coördinatiepunt Assessment en Monitoring nieuwe drugs (CAM) ​[11]​. Hierin werden signalen beschreven van een toename in gebruik, met name onder jongeren. Ook was er een stijging in het aantal gezondheidsincidenten waarbij 3-MMC in het spel was. Daarnaast werden symptomen als craving, een sterk verlangen om te gebruiken en onvermogen om te minderen of te stoppen, en gewenning en tolerantie gerapporteerd. Mogelijk is de mate van afhankelijkheid die kan optreden na het gebruik van 3-MMC vergelijkbaar met die van cocaïne. Op basis van deze risicobeoordeling is 3-MMC op 28 oktober 2021 op lijst II van de Opiumwet gezet ​[11]​.
• Er zijn aanwijzingen uit de media dat sommige jongeren in de verslavingszorg kampen met problemen met 3-MMC ​[12,13]​, hoewel het niet duidelijk is of deze jongeren primair voor 3-MMC in behandeling zijn. Wel lijkt het aantal personen dat zich bij de verslavingszorg meldt met 3-MMC verslavingsproblematiek toe te nemen ​[11]​. Mogelijk blijft een deel van de problematiek rondom NPS onder de radar (zie ook bijlage B12).

Synthetische cannabinoïden

• Beperkte gegevens over synthetische cannabinoïden suggereren dat regelmatig gebruik tolerantie en onttrekkingsverschijnselen kan veroorzaken ​[14]​. In vergelijking met cannabis veroorzaken synthetische cannabinoïden vaker ernstige onttrekkingsverschijnselen, zoals craving en misselijkheid, maar ook epileptische aanvallen of hartkloppingen ​[15]​.
• Frequent gebruik van synthetische cannabinoïden kan leiden tot afhankelijkheid. In een casereport uit Duitsland rapporteerde een gebruiker ongecontroleerd gebruik van ‘Spice Gold’ of ‘Spice’. Ook werd tolerantie gerapporteerd en bleef de gebruiker het middel gebruiken ondanks cognitieve schade en negatieve sociale effecten ​[16]​.
• Ook werd in een surveyonderzoek onder gebruikers van synthetische cannabinoïden het gebruik van ‘Spice’ in gevaarlijke situaties gerapporteerd. Sommige gebruikers konden ondanks problemen in het dagelijks leven niet stoppen met gebruiken, of gebruikten voor een langere periode dan zij wilden. Ruim een derde van de participanten voldeed aan de DSM-IV criteria voor misbruik en meer dan een vijfde voldeed aan de criteria voor afhankelijkheid ​[17]​.
• In Nederland lijkt het gebruik van synthetische cannabinoïden beperkt. Men veronderstelt dat dit komt door de goede kwaliteit en ruime beschikbaarheid van cannabis, en vanwege het gedogen van cannabisgebruik ​[18]​.

Synthetische opioïden

• Fentanyl-achtigen kunnen net als de meeste opiaten leiden tot misbruik en afhankelijkheid ​[19,20]​. Abrupt stoppen met fentanyl kan zorgen voor hevige onttrekkingsverschijnselen (maagkrampen, zweten, verhoogde hartslag en verhoogde bloeddruk) ​[21]​. Ook kan bij herhaaldelijk gebruik van fentanyl tolerantie optreden ​[22]​.
• Synthetische opioïden maken een groot deel uit van de opioïdencrisis in de VS en Canada. Het gaat vooral om fentanyl en fentanyl analoga, maar ook andere synthetische opioïden zoals U-47700. In Europa zijn nieuwe synthetische opioïden langzaam in opkomst, maar in de meeste landen blijft de prevalentie hiervan laag, met uitzondering van de Scandinavische landen ​[23]​.
• In 2018 noemde een op de vijf opioïdepatiënten in gespecialiseerde verslavingszorg in Europa andere opioïden (dan heroïne) als hun primaire drug. In sommige landen, zoals Estland, vormde fentanyl zelfs de meest voorkomende vorm van opioïdengebruik bij nieuwe patiënten ​[24]​.
• Een goed beeld over de omvang en de aard van het gebruik van fentanyl-achtigen in Nederland ontbreekt. In Nederland worden fentanyl-achtigen slechts zelden aangetroffen door het DIMS ​[25]​. Bij het DIMS worden drugs met name aangeleverd door recreatieve gebruikers, dit is een andere groep dan de gemarginaliseerde opiaatgebruikers. Tot 2015 registreerde het Landelijk Drugs en Informatiesysteem (LADIS) een klein aantal (circa 3 per jaar) cliënten in instellingen voor verslavingszorg met een fentanylverslaving ​[26]​.

Nieuwe benzodiazepines  

• Er zijn aanwijzingen uit klinische studies dat nieuwe (‘designer’ en niet-geregistreerde) benzodiazepinen tolerantie en onttrekkingsverschijnselen kunnen veroorzaken. Er is een aantal gevallen van etizolam-afhankelijkheid bekend uit case studies. Onttrekkingsverschijnselen van etizolam zijn vergelijkbaar met onttrekkingsverschijnselen gerapporteerd voor benzodiazepinen in zijn algemeenheid, zoals hartkloppingen, verminderde slaap, agitatie en trillen ​[27]​.
• Phenibut valt officieel niet onder de categorie benzodiazepinen, maar lijkt wat de werking betreft wel op sommige benzodiazepinen. Het middel wordt online als slaapbevorderend voedingssupplement verkocht. Uit een verkennend onderzoek naar risico’s van phenibut bleek dat er in vrij korte tijd (slechts enkele dagen) afhankelijkheid van phenibut kan optreden. Ook treden er heftige ontwenningsverschijnselen op bij het afkicken ​[28,29]​. De meest gemelde onttrekkingsverschijnselen zijn rebound-angst (angst voor het terugkeren van onderliggende klachten die in versterkte vorm terugkeren na het staken van gebruik) en slapeloosheid, maar ook onrust, prikkelbaarheid, visuele hallucinaties, psychotische symptomen en een geagiteerd delirium komen voor ​[30]​.
• In enkele wetenschappelijke artikelen wordt beschreven dat binnen enkele weken tolerantie kan optreden voor phenibut (een toename van dosering is nodig om hetzelfde effect te bereiken). Ook gebruikers rapporteren (binnen enkele dagen) tolerantie ​[29]​.

Problematisch gebruik onder kwetsbare groepen

In Europa zijn er aanwijzingen voor een toenemende beschikbaarheid en problematisch gebruik van NPS onder kwetsbare, gemarginaliseerde groepen, zoals chronische en gemarginaliseerde drugsgebruikers, daklozen en gevangenen ​[24,31]​. Ook de groep van mannen die (chem)seks hebben met mannen (MSM) vertonen een hoger NPS-gebruik dan de algemene bevolking ​[31]​. In een internationale studie kon voor Nederland in 2016 slechts één ‘gemarginaliseerde’ NPS-gebruiker geïncludeerd worden. Dit suggereert dat deze gebruikersgroep hier, in tegendeel tot andere landen, beperkt is ​[32]​. Er moet echter worden opgemerkt dat dit onderzoek 6 jaar geleden is uitgevoerd en dat de situatie sindsdien mogelijk is veranderd.

• 4-FA gebruikers zijn in Nederland in doorsnee hoog opgeleid. Het risico op problematisch gebruik is hoger onder laagopgeleiden dan onder hoogopgeleiden: deze gebruikersgroep treft mogelijk minder maatregelen om risico’s te beperken, zijn weinig actief op zoek naar informatie over doseringen, en gaan vooral af op wat de dealer hen aanraadt qua dosering en/of lijken geen enkele notie te hebben van doseringen. Ook zijn er risicogroepen die 4-FA zijn blijven gebruiken, ondanks het verbod in 2017, waarschuwingen en gezondheidsproblemen ​[5]​.
• Het gebruik van synthetische cathinonen komt ook voor onder sommige groepen mensen die drugs injecteren, met name onder mannen die seks hebben met mannen (MSM), en is gerelateerd aan risico’s op weefselbeschadiging en bacteriële en virale infecties ​[10]​, maar ook een verhoogde kans op seksueel risicogedrag ​[6]​. Het injecteren van drugs verhoogt het risico op afhankelijkheid ​[33]​. Injectie van synthetische cathinonen is daarnaast in verband gebracht met hiv-uitbraken in Europa. Dit komt waarschijnlijk omdat het injecteren van stimulerende middelen samenhangt met een hoge injectiefrequentie en meer chaotisch gedrag ​[34]​.
• In Nederland lijkt het gebruik van NPS onder MSM vrij laag te zijn (naar schatting gaat het om ongeveer 3% van de MSM in de afgelopen 6 maanden) en ook veel lager dan het gebruik van andere meer traditionele middelen (bijv. 14-34% voor ecstasy en 10-31% GHB/GBL onder MSM in de laatste 6 maanden). Een uitzondering hierop is het middel 3-MMC: steeds meer MSM die ‘slammen’ (injecteren) gebruiken 3-MMC tijdens seksuele activiteiten. Bovendien geeft het ‘slammen’ met 3-MMC meer gebruikersklachten dan bijvoorbeeld crystal meth (wat ook vaak wordt gebruikt in de chemseks-scene) omdat het sneller uitwerkt en dus vaker moet worden geïnjecteerd. Dit geeft een grotere kans op kapotte aderen en andere huidproblemen ​[35]​.
• Uit de internationale literatuur blijkt dat vooral nieuwe synthetische opioïden, benzodiazepines en synthetische cannabinoïden aantrekkelijker zijn voor mensen met langdurig problematisch drugsgebruik dan voor degenen die op zoek zijn naar een legaal middel voor recreatief gebruik. Mogelijk komt dit doordat deze nieuwe middelen vaak hoog potent zijn en (nog) niet door standaard drugstesten worden gedetecteerd ​[31]​.
• Over het algemeen zijn er momenteel maar weinig mensen in Europa in behandeling voor problematisch gebruik van NPS ​[24]​. Een uitzondering hierop is de NPS-groep van synthetische opioïden. Zoals hierboven benoemd, noemde in 2018 een op de vijf opioïdepatiënten in gespecialiseerde verslavingszorg in Europa synthetische opioïden als primaire drug ​[24]​.
• Het roken van synthetische cannabinoïden in gemarginaliseerde groepen, waaronder daklozen en gevangenen, wordt in een aantal Europese landen als een probleem beschouwd ​[32]​. Synthetische cannabinoïden kunnen zeer verslavend zijn en er is vraag naar gespecialiseerde behandelingen ​[10]​. Sommige synthetische cannabinoïden (bijv. Black Mamba, AM-2201 met oleamide) lijken zelfs verslavender te zijn dan het roken van heroïne ​​​[36]​. Deze middelen zijn in Nederland echter niet populair.

Gevangeniswezen

Het NPS-gebruik in gevangenissen is in sommige Europese landen (zoals Duitsland, het VK, en Finland) zorgwekkend ​[24]​. Ook in Nederland zijn er signalen dat het gebruik van nieuwe psychoactieve stoffen (NPS of ‘designer drugs’), met name synthetische cannabinoiden in gevangenissen in Nederland ook een groeiend probleem lijkt ​[37,38]​. Het Harm reduction netwerk (HRN) van het Trimbos-instituut voerde daarom in 2022 een pilotonderzoek uit naar het gebruik van drugs in de Penitentiaire Inrichting (PI) in Ter Apel ​[39]​. Uit het onderzoek blijkt dat er in de PI in Ter Apel drugs worden gebruik. Naast cannabis en alcohol lijkt er sprake van aanzienlijk gebruik van synthetische cannabinoiden en van oneigenlijk gebruik van in de PI verstrekte medicatie. Meer informatie over middelengebruik en justitiabelen is te vinden op deze pagina.

Coping motieven

• Gemarginaliseerde gebruikers gebruiken NPS vaak voor coping motieven (bijv. om problemen te vergeten) en conformiteitsmotieven (bijv. om bij de groep te passen). Daarnaast vertonen gemarginaliseerde gebruikers frequenter en ernstiger NPS-gebruik ​[40]​. Coping gedreven gebruikers hebben een vergroot risico op afhankelijkheid, negatieve emoties worden verdoofd, maar niet verholpen. Bij het groeien van problemen, stijgt mogelijk ook het gebruik, wat vervolgens leidt tot meer problemen ​[41]​.

Aanvullende informatie